Mối, tên khoa học Isoptera, là một
nhóm côn trùng, có họ hàng gần với gián. Mối là nhóm côn trùng có "tính xã
hội" cao. Chúng lập thành vương quốc sớm nhất.
Đôi khi người ta gọi mối là "kiến trắng" nhưng thực
tế chúng chẳng có họ hàng gì với kiến (thậm chí chúng còn tấn công nhau), chúng
chỉ có mối quan hệ: đều là côn trùng. Mối được phân loại như là bộ Cánh đều
(danh pháp khoa học: Isoptera), tuy nhiên, dựa trên chứng cứ ADN, người ta thấy
có sự ủng hộ cho một giả thuyết gần 120 năm trước, nguyên thủy dựa trên hình
thái học, rằng mối có quan hệ họ hàng gần gũi nhất với các loài gián ăn gỗ (chi
Cryptocercus). Gần đây, điều này đã dẫn tới việc một số tác giả đề xuất rằng mối
nên được phân loại lại như là một họ duy nhất, gọi là Termitidae, trong phạm vi
bộ Blattodea, một bộ chứa các loài gián. Tuy nhiên, phần lớn các nhà nghiên cứu
ủng hộ biện pháp ít quyết liệt hơn và coi mối vẫn là nhóm có tên gọi khoa học
Isoptera, nhưng chỉ là một nhóm dưới bộ trong gián thực thụ, nhằm bảo vệ phân
loại nội bộ của các loài mối. ..
Hoạt động
Mối là côn trùng hoạt động ẩn náu, theo đàn. Trên thế giới
có hơn 2700 loài mối, thường thấy nhất là mối nhà, mối đất cánh đen.
Sinh sản
Vào đầu tháng 5, tháng 6 hằng năm, mối cánh dài từ trong tổ
bay ra, bay không lâu thì rụng cánh và bò, mối đực tìm mối cái giao phối, gặp
hoàn cảnh thích hợp thì chui vào tổ sinh nở. Mối đực là mối chúa, chuyên giao
phối, mối cái là mối hậu, chuyên đẻ trứng; chúng là cơ sở sinh sôi đàn mối cho
tổ mới. Sau khi làm tổ 10 ngày thì bắt đầu đẻ trứng, một tháng sau ấu trùng ra
đời, sau hai tháng, qua mấy lần lột xác lớn lên thành mối thợ và mối lính.
Tổ chức xã hội
Mối chúa (Mối hậu)
Đầu nhỏ, bụng to (có
thể dài từ 12–15 cm). Bộ phận sinh dục phát triển.
Mối hậu có thể sống 10 năm; lúc đầu đẻ ít trứng, sau 4-5
năm, bộ phận sinh dục trưởng thành, mỗi ngày có thể đẻ ra 8000-10000 trứng.
Mối thợ
Cơ thể nhỏ, các chi phát triển.
Mối thợ chiếm số đông, tới 70-80% trong đàn mối, gánh vác mọi
công việc trong vương quốc như xây tổ, làm đường, chuyển trứng, hút nước, nuôi
nấng mối non...
Mối thợ dùng đồ ăn và bùn, qua gia công kỹ lưỡng cho dính
vào nhau để xây tổ. Có tổ chính và tổ phụ, là nơi chủ yếu để đàn mối sinh hoạt
tập thể và sinh sống. Ở châu Phi, có loài mối xây tổ trên mặt đất thành gò mối
cao đến 10 m và rất chắc chắn, tựa như pháo đài, thành lũy vậy.
Mối lính
Mối lính phân hóa từ mối thợ. Mối lính không nhiều, chủ yếu
canh gác và tấn công. Cặp hàm trên mối lính rất phát triển (là vũ khí lợi hại của
chúng), có con còn có tuyến hàm tiết ra dịch nhũ trắng, khi đánh nhau có thể
phun chất dịch làm mê đối phương.
Giác quan hai bên miệng của mối lính rất đặc biệt, mất khả
năng lấy mồi, khi cần thì mối thợ phải cho mối lính ăn.
Sinh trưởng
Mối thích ăn chất cellulose, của gỗ. Mối thợ có giác quan
hai bên miệng kiểu nhai đặc biệt, vòm họng rất chắc. Chất cellulose của gỗ khó
tiêu hoá nhưng đường ruột mối có một loài siêu trùng roi tiết ra dung môi có thể
phân giải cellulose thành đường cung cấp cho mối.
Mối - côn trùng có hại
Mối là côn trùng có hại đối với các công trình xây dựng, thậm
chí nhiều vật dụng quan trọng của con người. Sức ăn của đàn mối có thể phá hoại
nhà cửa, đê diều, hồ chứa nước, thuyền bè, cầu cống..., thậm chí tiêu hủy nhiều
tài liệu thư viện quý giá...
Do cuộc sống bầy đàn với số lượng thành viên cực lớn, để chống
lại tác hại của mối, không thể chỉ nhắm vào từng cá nhân đơn lẻ. Bên cạnh việc
xử lý để chống lại sự xâm nhập phá hoại của đàn mối, người ta còn tìm nhiều biện
pháp để tiêu diệt cả hệ thống tổ mối, với mục đích quan trọng nhất là phải diệt
được mối Chúa.
Loài mối "gỗ khô" có thể phát hiện tổ một cách đơn
giản, thông qua đặc điểm sinh sống đục gỗ thành các khe dích dắc, vừa khai thác
thức ăn vừa làm nơi cư trú. Do tổ mối loài này hình thành từ bằng những hạt
phân đùn ra ngoài như hạt cát nên chúng còn gọi là mối "đống cát". Diệt
loại này chỉ cần dùng thuốc đặc trị mối tiêm trực tiếp vào tổ.
Các loài mối khác trong công trình trong đó có loài mối nhà
(copt-formosanus), tổ phần lớn nằm dưới nền nhà hoặc trong ruột panen, tổ phụ
có thể xuất hiện ở góc tường, trên trần nhà v.v… Để tìm được tổ các loài trên,
người ta thường dùng các dụng cụ phức tạp như máy dò đồng vị phóng xạ, siêu âm,
hoặc đo điện trở v.v... Để tiêu diệt tổ mối dạng này, người ta thường dùng
phương pháp hóa sinh, phun thuốc vào mối thợ nhằm lây nhiễm độc hoặc các vi
sinh có hại cho mối để tiêu diệt tổ mối và muối Chúa.
