Tổng quan về loài muỗi:
Muỗi là một nhóm sinh vật thuộc lớp côn trùng hợp thành họ
Culicidae, bộ Hai cánh (Diptera).
Chúng có một đôi cánh vảy, một đôi cánh cứng, thân mỏng, các
chân dài. Muỗi đực hút nhựa cây và hoa quả để sống, muỗi cái hút thêm máu người
và động vật. Kích thước thay đổi theo loài, nhưng ít khi lớn hơn vài mm. Đa số
có trọng lượng khoảng 2 đến 2,5 mg. Chúng có thể bay với tốc độ 1,5 đến 2,5
km/h.
Muỗi đã tồn tại trên hành tinh của chúng ta khoảng 170 triệu
năm. Họ Culicidae thuộc bộ Diptera và chứa khoảng 2700 loài trong 35 giống gồm
Anopheles, Culex, Psorophora, Ochlerotatus, Aedes, Sabethes, Wyeomyia,
Culiseta, Haemagoggus,...
Đặc điểm sinh thái
Muỗi sinh trưởng chủ yếu trong các đầm lầy, ao hồ hoặc các
vũng nước đọng. Chúng đẻ trứng xuống nước, trứng nở thành ấu trùng gọi là bọ gậy
hay lăng quăng. Bọ gậy sống trong nước một thời gian, sau phát triển thành nhộng,
rồi biến thái thành muỗi trưởng thành, bay lên khỏi mặt nước.
Nhiệt độ thích hợp cho muỗi sinh trưởng và phát triển là khoảng
20 đến 25 độ C. Vì vậy chúng xuất hiện ở các nước nhiệt đới, trong đó có Việt
Nam. Vòng đời của muỗi phụ thuộc loài và nhiệt độ, thay đổi từ vài ngày đến khoảng
một tháng.
Muỗi cái có vòi dạng đặc biệt có thể xuyên thủng da người và
động vật để hút máu. Muỗi cái cần hút thêm máu để có nguồn protein để sản sinh
ra trứng. Thức ăn bình thường của muỗi là nhựa cây và hoa quả, không chứa đủ
protein cho muỗi cái. Muỗi đực không có vòi thích hợp để hút máu, và chỉ ăn nhựa
cây và hoa quả. Cũng có một nhánh muỗi, tên là Toxorhynchites, không hút máu.
Muỗi cái xác định mục tiêu hút máu qua mùi vị và cảm nhận
nhiệt. Chúng đặc biệt nhạy cảm với CO² trong hơi thở động vật và một số mùi
trong mồ hôi. Một số người, ví dụ nam giới, béo và thuộc nhóm máu O, hấp dẫn muỗi
nhiều hơn.[cần dẫn nguồn] Muỗi cảm nhận được tia hồng ngoại phát ra từ vật có
thân nhiệt cao, nên dễ tìm được đến động vật và chim máu nóng.
Bọ gậy hay lăng quăng là một dạng ấu trùng của muỗi, hình
thành ở giai đoạn thứ 2 trong vòng đời của muỗi. Muỗi có 4 giai đoạn trong vòng
đời là trứng muỗi, bọ gậy(ấu trùng), cung quăng (nhộng) và muỗi trưởng thành.
Muỗi cái trưởng thành đẻ trứng theo từng đợt.
Sau khi muỗi đẻ trứng, sau sau 2 - 3 ngày, trứng thường nở
thành bọ gậy. Sau khi nở, bọ gậy không phát triển liên tục mà trải qua 4 giai
đoạn khác nhau, gồm: Ở tuổi thứ nhất, bọ gậy có kích thước khoảng 1,5 mm và ở
tuổi thứ tư nó có kích thước khoảng 8 - 10mm.
Bọ gậy không có chân nhưng có đầu phát triển, mình phủ nhiều
lông, bơi được bằng các chuyển động của cơ thể. Bọ gậy ăn tảo, vi khuẩn và các
vi sinh vật trong nước. Nơi khí hậu ấm áp, thời gian bọ gậy phát triển cần khoảng
4 - 7 ngày hoặc dài hơn nếu thiếu thức ăn. Sau đó, bọ gậy khi đã phát triển đến
tuổi thứ tư chuyển hóa thành cung quăng có hình dấu phẩy.
Các biện pháp diệt bọ gậy muỗi truyền bệnh không làm giảm
ngay số lượng muỗi đốt, có khi phải mất vài ngày hoặc vài tuần mới giảm được số
lượng muỗi đốt. Diệt bọ gậy muỗi truyền bệnh bao gồm các biện pháp khác nhau
như thau vét bọ gậy, làm thay đổi nơi sinh sản của muỗi, làm cho bọ gậy không
sinh sôi, nảy nở được. Khống chế không cho muỗi trưởng thành đến được nơi sinh
sản. Thả cá và các loài sinh vật ăn bọ gậy khác vào những nơi có bọ gậy muỗi. Đồng
thời có thể dùng các loại hóa chất diệt bọ gậy. Các biện pháp can thiệp này nhắm
tới mục đích là giảm nguồn truyền
Việc làm thoát nước ở các khu vực đầm lầy, nước tù đọng, đất
đai khai khẩn và các biện pháp lâu dài khác được thực hiện từ đầu thế kỷ 20 ở
nhiều nơi đã góp phần rất tích cực trong các biện pháp phòng chống và giảm thiểu
những bệnh do muỗi truyền. Diệt bọ gậy muỗi truyền bệnh cần phải được thực hiện
chung quanh nơi sinh sống của con người trong phạm vi lớn hơn phạm vi dự định
diệt muỗi. Đối với nhiều loài muỗi, phạm vi này khoảng 1,5–2 km. Các biện pháp
không có hiệu quả lâu dài cần phải được duy trì suốt trong thời gian có muỗi
truyền bệnh hoạt động mạnh.
Khóa phân loại
Có trên 3.500 loài muỗi đã được mô tả. Chúng được chia thành
2 phân họ với 43 chi. Dữ liệu này có thể thay đổi do việc bổ sung các loài mới
hoặc do các nghiên cứu ADN.
Một con bọ gậy, ấu trùng của muỗi. Bọ gậy phải thường xuyên
bơi lên mặt nước, lấy ôxy trong không khí thông qua một ống thở ở đuôi. Đa phần
chúng ăn các vi sinh vật trong nước để sống.
Phân họ Anophelinae
Anopheles
Bironella
Chagasia
Phân họ Culicinae
Aedeomyia
Aedes
Armigeres
Ayurakitia
Borachinda
Coquillettidia
Culex
Culiseta
Deinocerites
Eretmapodites
Ficalbia
Galindomyia
Haemagogus
Heizmannia
Hodgesia
Isostomyia
Johnbelkinia
Kimia
Limatus
Lutzia
Malaya
Mansonia
Maorigoeldia
Mimomyia
Onirion
Opifex
Orthopodomyia
Psorophora
Runchomyia
Sabethes
Shannoniana
Topomyia
Toxorhynchites
Trichoprosopon
Tripteroides
Udaya
Uranotaenia
Verrallina
Muỗi và sức khỏe
Một số loài muỗi có khả năng là vật trung gian truyền bệnh
giữa người với người, hay giữa động vật và người. Các bệnh do muỗi truyền có thể
gây tử vong cao gồm sốt xuất huyết, sốt rét, sốt vàng da...
Ở Việt Nam, vào mùa hè và mùa mưa hàng năm, sự phát triển của
muỗi thường xuyên gây nên các dịch bệnh làm tử vong nhiều bệnh nhân. Mùa hè năm
2004, có vài chục nghìn người Việt Nam bị nhiễm bệnh sốt xuất huyết, trong đó
có vài chục ca tử vong, do muỗi truyền. Trên thế giới, có khoảng hơn nửa tỷ người
mắc bệnh sốt rét hàng năm, tập trung ở Châu Phi, với thủ phạm truyền bệnh là muỗi.
Khống chế muỗi
Diệt muỗi
Trước đây, các hóa chất độc thường được sử dụng để diệt muỗi,
như bằng bình xịt, hay đốt hương muỗi. Nhưng các biện pháp hiện đại sử dụng các
sinh vật có khả năng tiêu diệt muỗi, hoặc các phương pháp sinh học và vật lý
khác, tránh sử dụng chất hóa học độc hại cho cơ thể con người.
Dùng sinh vật
Sử dụng thiên địch để diệt muỗi:
Nuôi cá hoặc lươn nhỏ trong bể nước để tiêu diệt bọ gậy.
Nuôi chuồn chuồn ngoài đồng ruộng. Các ấu trùng chuồn chuồn
trong nước ăn bọ gậy, còn chuồn chuồn trưởng thành bắt muỗi trong không trung.
Nuôi bò sát nhỏ như thạch sùng, thằn lằn để ăn muỗi trong
nhà.
Bảo vệ dơi bắt muỗi trong không trung.
Dùng Mesocyclops để diệt lăng quăng
Dùng các côn trùng thủy sinh thuộc họ corixidae để diệt lăng
quăng
Cải tạo môi trường
Mục đích là thu hẹp môi trường sinh trưởng của muỗi:
Nạo vét cống rãnh, vũng nước
Phát quang bụi rậm
Sử dụng bồn chứa nước sinh hoạt kín
Dọn dẹp nhà cửa
Không để các vật ủ lại một chỗ (dễ cho muỗi phát sinh)
Bẫy điện
Đèn bẫy muỗi được chế tạo với một đèn phát ánh sáng hấp dẫn
muỗi và côn trùng tụ tập đến, bao quanh bởi lưới kim loại có hiệu điện thế thấp.
Khi muỗi và côn trùng sa vào lưới, dòng điện nhỏ sẽ phóng qua và tiêu diệt
chúng. Phương pháp này sử dụng được trong nhà và ngoài trời.
Vợt điện, thiết kế như vợt bắt muỗi cầm tay, chỉ gồm lưới
kim loại có điện thế, chạy pin. Vợt này đòi hỏi kỹ thuật sử dụng của người bắt
muỗi, có thể có ích trong nhà, nhưng không có tính hiệu quả cao.
Dùng hóa chất
Thuốc xịt, có thể được xịt ở những khu vực ngoài trời rộng lớn.
Một số thuộc xịt còn được xịt tiêu diệt muỗi và các côn trùng khác trong nhà ở,
khi mọi người đi vắng. Việc dùng thuốc xịt gây tranh cãi, vì nó không chỉ độc
cho con người mà còn tiêu diệt các sinh vật ăn muỗi, làm mất cân bằng sinh
thái.
Hương xua muỗi (còn gọi là nhang muỗi), có thể được đốt
trong nhà khi mọi người đi vắng. Nó có thể tiêu diệt muỗi trong phạm vi nhà ở
và không duy trì được tác dụng lâu dài. Hương xua muỗi có thể gây độc cho người,
và tạo nguy cơ hỏa hoạn.
Dùng muỗi biến đổi gien
Có thể tạo ra chủng muỗi đực bị mất khả năng sinh sản khi
chiếu phóng xạ rồi thả chúng vào tự nhiên. Các con muỗi đực vô sinh sẽ cạnh
tranh giao phối với muỗi đực thường, giảm tỷ lệ sinh của muỗi.
Xua muỗi
Một cách khác để giảm thiểu khả năng bị muỗi ảnh hưởng đến sức
khỏe là ngăn cản không cho chúng tiếp xúc với cơ thể.
Bật đèn sáng
Muỗi rất sợ đèn sáng vào buổi tối.
Gió nhẹ
Tạo luồng gió nhẹ bằng quạt có thể xua được muỗi.
Màn
Các biện pháp dùng màn và lưới không gây hại cho sức khỏe
hay môi trường, chi phí không cao và phát huy tác dụng trong thời gian dài.
Màn ngủ là phương pháp hiệu quả để phòng chống muỗi đốt khi
ngủ.
Lưới cửa, là các lưới kim loại (hay nhựa) có lỗ nhỏ, không
cho muỗi hay các loại côn trùng vượt qua và xâm nhập vào nhà ở, nhưng vẫn đảm bảo
thoáng khí và ánh sáng.
Thuốc xua muỗi
Thuốc bôi lên da để xua muỗi khỏi da, tiện dụng khi đi du lịch
đến vùng đất nhiều muỗi. Chúng thường chứa các hóa chất sau: DEET, tinh dầu bạc
hà mèo, nepetalactone, tinh dầu xả hay tinh dầu bạch đàn (còn gọi là dầu khuynh
diệp).
Máy phát siêu âm xua muỗi
Các máy này được chế tạo nhỏ như đồng hồ, đeo ở tay, chạy
pin, phát ra sóng siêu âm khiến muỗi không muốn lại gần, nhưng tai người không
nghe thấy gì. Tiện dụng khi ta đi du lịch các vùng đất nhiều muỗi.
